نوبت کاری در قرن اخیر به یکی از مهمترین موضوعات مطرح در سازمان ها، ادارات و صنایع تبدیل شده است. بعضی افراد به دلخواه نوبت کاری و ساعت های طولانی کار را انتخاب می کنند اما باید اشاره کرد که برای بسیاری از افراد این موضوع به دلیل نیاز اقتصادی مطرح می باشد. در صنایعی که پاداش کارکنان کم و سیستم اضافه کار برقرار است، زمانی که کار پاره وقت مورد نیاز می باشد یا بسته به شرایط کار، کارکنان به منظور کسب درآمدی مناسب مجبور به انجام کارهای طولانی مدت می شوند. وقتی افراد در ساعات غیر معمول فعالیت می کنند شرایط طبیعی آنها تغییر می کند.
بعضی از افرادی که در جستجوی کارند به علت فقدان کار روزانه، به سادگی کارهایی که شامل نوبت کاری است را می پذیرند. برای چنین افرادی نوبت کاری بعد از ظهر و شب یک منبع در آمد پر منفعت محسوب می گردد. یکی از فواید قابل توجه نوبت کاری تفاوت حقوق آن به نظر می رسد.
هر فردی سیکل خواب/بیداری طبیعی داراست که در طول این زمان اوج ها و افت هایی در روند بیولوژیکی او وجود دارد. این روندها دمای بدن، ضربان قلب، فشار خون، سطح هورمون ها و عملکرد روده ها را کنترل می کنند. انسان موثرترین نوبت کاری خود را در طول روز انجام می دهد زیرا در این مدت دمای بدن بالاتر است و تمام فعالیت های بیولوژیکی بدن در حالت ماکزیمم قرار دارند. وقتی به عصر نزدیک می شویم این روندها کندتر می شوند که منجر به کاهش قدرت، هوشیاری و هضم غذا می گردد. نوبت کاری بدن شما را در تضاد با حالت طبیعی آن قرار می دهد. به عنوان مثال وقتی شما بعد از شیفت شبانه می خواهید بخوابید بدن شما ممکن است تصور کند که این زمان بیدار شدن است. به دلیل اینکه عادت های غذایی به علت شیفت کاری تغییر می کند، کارگران معمولا موارد زیر را تجربه می کنند:
که این مشکلات به دلایل زیر رخ می دهند:
با توجه به اینکه سطح انرژی در پایان شیفت کاری کاهش می یابد مصرف کافئین به بیشترین مقدار خود می رسد. کافئین ممکن است هماهنگی بدن، تمرکز، الگوی رفتاری و خواب را تحت تاثیر قرار دهد. بعد از خوردن یک نوشابه حاوی کافئین، مقدار این ماده در خون بین 5 الی 45 دقیقه به بیشترین مقدار می رسد. اثرات آن نیز حدود 8 ساعت پس از مصرف باقی می ماند که این امر منجر می شود تا بعد از کار به سختی به خواب بروید. مصرف زیاد این ماده کلیه ها را به دفع بیشتر آب مجبور می کند. وقتی نوشابه های حاوی کافئین به جای آب مصرف شود احتمال کم شدن آب بدن زیاد می گردد. کم آبی بدن همچنین می تواند منجر به احساس خستگی شود. بهتر است در طول شیفت کاری خود یک بطری آب به همراه داشته و مرتبا از آن بنوشید.
بعضی اوقات انتخاب غذای مناسب برای کارکنان نوبت کاری سخت می شود. غالبا محل سرویس غذا در نوبت کاری شب بسته می باشد و فقط ماشین های خودکار فروش غذا که منبع چربی و خوراکی های شیرین هستند قابل استفاده اند که کارکنان معمولا به جای وعده غذایی از این گونه غذاها استفاده می کنند. خوراکی های حاوی مقدار زیاد شکر می توانند منجر به افزایش سریع انرژی شوند اما در ادامه نوبت کاری سبب احساس خستگی می گردند. سفارش غذای بیرون بر برای وعده عصرانه نیز بین کارکنان نوبت کار معمول است اما متاسفانه این غذاها نیز دارای چربی زیادی هستند. برای جلوگیری از این وضعیت سعی کنید غذاها و خوراکی های سالم تری را همراه خود سرکار ببرید. در محیط کار نیز می توان در ماشین های فروش خودکار از موادی نظیر غلات، بیسکویت کم نمک، شیر، آب میوه، سوپ، قوطی های کوچک لوبیای پخته و... استفاده نمود.
افراد زیادی با نوبت کاری یا ساعت های کار طولانی تحت تاثیر قرار می گیرند. تغییر وظائف، ساعت های طولانی و نوبت کاری خصوصا در شب سبب ایجاد یا افزایش محدوده خطرات OHS می شود. اگرچه نوبت کاری و ساعت کار طولانی در شیوه ای که هر کدام برسلامتی و ایمنی شغلی کارکنان تاثیر گذارند به یکدیگر شبیه نیستند اما ارتباط روز افزون آنها در شرایط کاری ما را برآن می دارد که این دو را با هم در نظر بگیریم. در ادامه به بررسی بیشتر خطرات مرتبط با نوبت کاری می پردازیم:
نظیر دیگر موجودات زنده، انسان نیز ریتم های بدنی طبیعی دارد که به ساعت بیولوژیکی موسوم است و توسط مغز کنترل می شود. در طول 24 ساعت این ساعت بیولوژیک الگوی خواب/بیداری، دمای بدن، سطح هورمون ها، هضم غذا و خیلی کارهای دیگر را کنترل می کند. براساس زمان روز یا شب، بدن انسان برای دوره های بیداری و خواب، دمای زیاد و کم بدن و... برنامه ریزی می شود. بزرگسالان معمولا تمایل دارند تا نیمه شب بیدار بوده و به هنگام طلوع خورشید بیدار شده و در طول روز نیز بیدار باشند. این الگو هر 24 ساعت دوباره تکرار می شود. دمای بدن بین ساعت 2 الی 6 صبح کمترین مقدار است بنابرین توانایی تمرکز و انجام فعالیت نیز در این ساعات کم می باشد. شرایط کار/استراحت که نوبت کاری بوجود می آورد ساعت بیولوژیک بدن را مختل نموده و سبب نشانه هایی نظیر خستگی شدید می گردد. به طور کلی هیچگونه تطابق روانی برای اکثر کارکنان نوبت کاری شب بوجود نمی آید. بسیاری از این کارکنان از مشکلات خواب رنج می برند. به طور کلی برای بدن، سازگاری با سیستم تغییر نوبت طبیعی صبح، ظهرو شب راحت تر است.
خواب تنها به معنی خاموش کردن مغز نیست بلکه روند پیچیده ای می باشد که شامل مراحل خواب سبک و عمیق در طول یک سیکل خواب کامل می شود و برای بیشتر بزرگسالان حدود 8 ساعت به طول می انجامد. مراحل بعدی این سیکل برای حصول مجدد شرایط فیزیکی نرمال و تغییرات روانی بسیار مهم اند. بدون خواب کافی مغز انسان به طور خودکار برای تامین نیاز خود به حالت خواب می رود. این فرایند ممکن است چند ثانیه یا چند دقیقه، در حال ایستادن، کار با ماشین آلات یا در حالت رانندگی اتفاق بیافتد. خوابیدن در روز برای کارکنان شیفت شب سخت می باشد. اکثر این کارکنان یک تا دو ساعت کمتر از حالت نرمال خواب خود در شب می خوابند و کیفیت خواب خود را بسیار بد گزارش می کنند. این امر عمدتا به دلیل ناسازگاری ریتم بیولوژیکی بدن و عوامل خارجی اطراف (نور، غذا، سر و صدا، درجه حرارت) به هنگام استراحت می باشد.
خستگی از تلاش جسمی و روانی ناشی می شود. شدت خستگی بستگی به مقدار کار، مدت نوبت کاری، ساعت ها و تعداد روزهای قبلی کار و زمان روز یا شب دارد. کارهایی که نیازمند ایستادن به مدت زیاد، جابجایی مکرر وسایل با دست و کار سنگین بدنی هستند می توانند سبب افزایش خستگی در نوبت های کاری طولانی گردد. کار یکنواخت یا کاری که نیاز به سطح هوشیاری زیادی دارد نیز می توانند خستگی را افزایش دهند. به منظور کاهش خستگی و کمبود خواب بایستی دستورالعمل هایی تهیه شده و روزهای استراحت بین روزهای کاری قرار گیرند تا به حصول شرایط روانی نرمال و نیروی تازه قبل از اینکه خستگی به حالت حاد خود برسد کمک نمود.
مصرف داروهایی نظیر کافئین، آمفتامین ها و قرص خواب توسط کارکنان به منظور غلبه بر اثرات خستگی از خطرات نوبت کاری می باشند. هرگونه سودمندی در استفاده از این داروها کوتاه مدت بوده در حالیکه اثرات بلند مدت آن بر سلامتی و ایمنی کارکنان می تواند خطرناک باشد. به خصوص کمبود خواب و خستگی می تواند اثرات ناشی از مصرف دارو را افزایش دهد. موادی نظیر آمفتامین ها بسیار خطرناک می باشند. علاوه بر خطر اعتیاد این داروها می توانند سبب فشار خون بالا، ناهماهنگی قلب و پریشانی روانی گردد.
بسیاری از فعالیت های اجتماعی و خانوادگی در عصرها یا پایان هفته رخ می دهد. به دلیل اینکه کارکنان شیفت، بعدازظهرها یا در پایان هفته سر کارند یا در طول روز می خوابند معمولا روابط اجتماعی خود را از دست می دهند. وقتی از نوبت کاران در ارتباط با مشکلات زمان کار آنها سوال می شود معمولا اظهار می کنند که مهمترین مشکل از دست دادن خانواده و دوستانشان می باشد. بسیاری از نوبت کاران مشکل خواب دارند اما گاهی اوقات آنها دیدن افرادی نظیر همسر و فرزندان خود را به خواب کمتر ترجیح میدهند. زمان شیفت نه تنها خود کارمند بلکه بقیه اعضای خانواده او را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. به عنوان مثال فرزندان مجبورند در هنگام روز به دلیل اینکه پدر یا مادر شیفت کار آنها خواب است بدون سروصدا بازی کنند.
با در نظر گرفتن موارد ذکر شده فوق، راهکارهای زیر جهت بهبود مشکلات نوبت کاری پیشنهاد می گردد.
منبع: هادی راوش
