مکان یابی انبار به جایگذاری و جهت یابی یک قطعه زمین با توجه به مکان مصرف کنندگان و عرضه کنندگان انبار مربوط می شود و عبارتست از تعیین مکان انبار به نوعی که اهداف آن برآورده شود.
تعیین موقعیت های ممکن برای انبارها از سازمانی به سازمان دیگر و از موقعیتی به موقیعت و زمان دیگر تفاوت دارد. تصمیم گیری در این مورد، به برنامه ریزی دقیق و پیش بینی درست و مقداری تجزیه و تحلیل نیاز دارد. به هرحال، روش علمی برنامه ریزی، تجارب موجود را در یک برنامه بهینه هدایت می کند.
در صنایع، هدف اصلی از ایجاد انبارها و تمامی فعالیت های انبارداری، کاهش هزینه به حداقل مقدار و بهبود کارآیی سیستم به منظور کسب سود بیشتر است. به طور کلی در این مساله، چندین هدف را باید در نظر گرفت و به موضوع از دید مساله ی چند معیاره نگاه کرد.
قبل از هر مرحله ای در تعیین موقعیت یک انبار و مکان یابی آن، باید اهداف کلی و جزئی از ایجاد انبار در سازمان مربوطه مشخص گردد و سیاست های سازمان در مورد نحوه ی تعیین موقعیت انبار در سیستم سازمانی و عوامل موثر بر مکان یابی انبار و فرضیات و محدودیت های موجود چه در سطح درون سازمانی و چه برون سازمانی بررسی و تعیین شود.
بنابراین هر سازمانی خود به منظور تعیین و بهره گیری از واحدهای لازم و ضروری انبار در سازمان مربوطه باید اهداف خود را در سطح استراتژیک و عملیاتی مشخص کند و مطالعات فوق را تحت عناوین ذیل انجام داده و اطلاعات اولیه و لازم را در مورد تعیین مکان بهینه ی انبار جمع آوری کند.
هدف اصلی و ابتدایی هر سازمانی از ایجاد و به کارگیری انبارها، نگهداری و ذخیره سازی مقادیر متفاوتی از اقلام و کالاها به مدت زمان کوتاه و یا طولانی است، به طور کلی که کیفیت و مشخصه های اصلی و اساسی هر نوع کالا حفظ شود و به طور مطلوب در اختیار مصرف کننده قرار بگیرد. در این میان برخی از سازمان ها از انبارها به منظور توقفگاه موقتی برای کالاها و اقلام تولیدی و یا خریداری شده توسط سازمان استفاده می کنند تا به هنگام ایجاد تقاضا بتوانند پاسخگو باشند.
اهمیت وجود و یا عدم وجود انبارها در سازمان های مختلف متفاوت است و بسته به اهداف سازمان از ذخیره سازی اقلام، متفاوت است. لذا در این مرحله سازمان مربوطه بایداهداف خود را از ایجاد و به کارگیری انبار در سطح کلی سازمان تعیین کند و اهداف کمی قابل دسترسی در سطح استراتژیک و عملیاتی تعریف نماید.
ماموریت ها و وظایفی که هر سازمانی برای انبارهای تعریف شده و خصوصیات و ویژگی های آن ها در محدوده ی سازمانی خود در نظر می گیرد باید تعیین شده و اساس کار طراحی و تعیین موقعیت انبارها قرار بگیرد. از این وظایف و ماموریت در مقالات دیگر صحبت خواهیم کرد.
با توجه به اهداف سازمان در مورد ایجاد انبار و شرایط اقلام و کالاهایی که باید در انبار نگهداری شوند و موضوع کاربردی خاصی که انبار مورد نظر دارد می توان نوع خاصی از انبارها را در نظر گرفت و طراحی و ایجاد کرد.
در ادامه به برخی از انواع متداول انبارها و دسته بندی آن ها اشاره خواهیم کرد. در عمل انبارهای متنوعی وجود دارد و تقسیم بندی های متفاوتی را می توان در مورد آن ها انجام داد. در اینجا از نقطه نظرهای ذیل انبارها را طبقه بندی می کنیم.
انبارها بر اساس خصوصیات کالاهایی که در آن ها نگهداری می شوند به صورت ذیل طبقه بندی می شوند:
در این انبارها اقلام دارای خصوصیات و شرایط ویژه نیستند و نیاز به تجهیزات مخصوص جهت کنترل شرایط نیست.
این انبارها باید از ایمنی کامل برخوردار بوده و در آن تدابیر حفاظتی شدید از نظر موقعیت و محل، نوع ساختمان و سیستم های جلوگیری از حریق صورت گیرد. بشکه های نفت، بنزین و کپسول های گاز از جمله مواد قابل اشتعال هستند.
نگهداری موادی که از یک نوع هستند و بدون بسته بندی خاصی در یک جا نگهداری می شوند از جمله گندم، جو، آرد، سیمان و یا انواع دانه های روغنی از قبیل دانه آفتابگردان، سویا و یا تخم پنبه نیاز به مکان هایی با درجه حرارت به خصوص و شرایط ویژه دارد. نگهداری این گونه مواد فله یا باز که بر روی هم ریخته می شوند، در محل هایی که به آن ها سیلو گفته می شود امکان پذیر است. انواع سیلوهای ایستاده و خوابیده به صورت سیمانی یا فلزی طراحی شده و بنا بر استفاده ای که از آن ها خواهد شد مشخص و ساخته می شوند.
انبارها بر اساس موقعیت مکانی و ماهیت عملکردشان به صورت ذیل طبقه بندی می شوند:
همان گونه که از نام انبار مشخص است این گونه انبارها مخصوص نگهداری کالاهای متروکه است.
این گونه انبارها مخصوص نگهداری هر گونه کالا در هر اندازه و ابعادی برای هر مدت زمان
این انبارها جهت توزیع اقلام و محصولات مختلف برای یک ناحیه یا شهر، یا برای انبار نمودن نیازهای سالیانه موسسات و سازمان های خدماتی بزرگ مورد استفاده قرار می گیرند. دراین گونه انبارها فعالیت های ارسال بیش از دریافت است، زیرا اقلام به صورت واحد بار به مقدار زیاد دریافت می شوند و سپس به صورت دسته های کوچک تر و یا قطعات منفرد تحویل متقاضیان می گردند. استفاده از سیستم قفسه بندی در چنین انبارهای مشاهده می شود.
انبار واقعیتی است که در تمام کارخانه ها از زمان دریافت در جریان تولید و تا موقع ارسال مطرح است. به طور کلی در کارخانه ای صنعتی انبارهای ذیل وجود دارد:
این گونه انبارها از نظر ساختمانی و مهندسی سازی آن تقسیم بندی و نام گذاری می شوند.
در این گونه انبارها چهار طرف انبار دیوارکشی شده و محصور است و دارای سقفی متناسب با فونداسیون و نحوه ساخت بنای انبار دارد. ورود و خروج به داخل این انبارها فقط از درب هایی که به همین منظور نصب گردیده، مقدور است.
این گونه انبارها فاقد دیوار در چهار طرف آن هستند و فقط سقفی متناسب با وضعیت انبار دارند که به وسیله پایه های متناسب با سقف برقرار شده اند. انبارهایی که به صورت سوله فلزی ساخته می شوند بدون اینکه چهار طرف آن دیوارکشی و محصور شود از جمله انبارهای سرپوشیده محسوب می گردند.
این گونه انبار فاقد هر گونه دیوار و ستون و سقف است و در محوطه باز کالا به صورت های مختلف نگهداری می شود.
انبارها بر اساس تکنولوژی مورد استفاده در آن ها به صورت ذیل طبقه بندی می شوند:
در این نوع انبارها انتخابگر به محل های انتخاب سفارش رفته و کالای سفارش داده شده را انتخاب می کند.
در این نوع انبارها انتخابگر در مکان ثابتی می ایستد و سپس کالاهای سفارش داده شده توسط تجهیزاتی مکانیزه انتخاب شده و در دسترس انتخابگر قرار می گیرند.
تفاوت این انبارها با انبارهای نیمه مکانیزه این است که در این انبارها به جای انتخابگر از ربات استفاده می شود.
انبارها براساس نحوه مالکیتشان به صورت ذیل طبقه بندی می شوند:
این انبارها تحت مالکیت گروهی بوده و فضا و سرویس های مورد نیاز آن به کاربران فروخته می شود. عملیات حمل و نقل در این انبارها با وسایل نقلیه عمومی و یا اختصاصی صورت می گیرد.
این انبارها تنها تحت مالکیت یک ارگان یا سازمان هستند. این انبارها عموما دارای وسایل حمل ونقل اختصاصی بوده و گاها ممکن است از وسایل حمل و نقل عمومی استفاده کنند.
این انبارها عملیات انبار را به نیابت از یک یا چند مشتری انجام می دهند. وسایل حمل و نقل در این انبارها نیز وسایل حمل و نقل عمومی و یا اختصاصی است و البته ممکن است که کارفرما از وسایل حمل و نقل خود برای انتقال کالاها به/از انبار استفاده کند.
این گونه انبارها بر حسب نوع مصالح عمده مصرف شده در اسکلت بندی و ساختمان آن طبقه بندی می شوند.
عمدتا در این گونه انبارها از مصالح ساختمانی آجر و چوب استفاده می گردد و به همین دلیل به آن "انبار آجری" گفته می شود و معمولا در منطقی که دارای آب و هوای گرم است، ساخته می شود.
در ساخت این گونه انبارها عمدتا از انواع حلب و ورق های آهنی و گالوانیزه در ابعاد و اندازه های مختلف ساخته می گردد.
در این گونه انبارها عمده مصالح به کار رفته چوب است که به همین نام خوانده می شوند. عموما این گونه انبارها در ابعاد بزرگ ساخته نمی شوند و در نواحی جنگلی و رطوبتی مورد استفاده قرار می گیرند.
این گونه انبارها به صورت چادری و یا در داخل کوه به صورت زاغه و یا در عمق زمین مانند سردابه و غیره مورد استفاده قرار می گیرند.
این گونه انبارها بر حسب نوع کالا و یا نوع مشخصات کالا و موجودی های جنسی طبقه بندی و نام گذاری می شوند که در ذیل به چندین نمونه از این نوع طبقه بندی اشاره می شود. لازم به ذکر است که کاربرد برخی از این انبارها بیشتر در واحدهای تولیدی – صنعتی به چشم می خورد و همان طور که ملاحظه می شود در قسمت انبارهای کارخانه ای صنعتی، در طبقه بندی از نظر موقعیت مکانی و ماهیت عمل نیز آورده شده است.
در این گونه انبارها می توان یک یا چند نوع مواد اولیه را ذخیره و انبار نمود که به طور کلی انبار مواد اولیه نامیده می شوند.
این نوع انبار مخصوص انبار نمودن کالاهای نیم ساخته و یا جریان تولید و یا ساخت است که در فرآیند تولید یک واحد تولیدی ساخته شده است و نیاز به تکمیل پروسه تولید دارندو معمولا این گونه انبارها در محل تولید و یا نزدیک به خط تولید وجود دارد.
در این انبارها هر گونه کالای ساخته شده و یا محصول آماده برای فروش ذخیره می شود.
در این نوع انبار انواع لوازم و قطعات یدکی تجهیزات و ماشین آلات یک واحد تولیدی نگهداری می شود.
انبارهای دیگری بنا به ماهیت و مشخصات نوع کالا می تواند ئر موسسات و سازمان های مختلف وجود داشته باشد که اهم آن ها از قبیل انبار مواد شیمیایی، انبار سموم و کود، انبار بذرها، انبار ابزارآلات و انبار ضایعات و... هستند.
هر نوع انبار مهمات و مواد منفجره ساخته شده در سطح زمین است. این انبارها به غیر از انبارهای مهمات استاندارد و غیر استانداردی است که در زیرزمین ساخته می شود.
در این سیستم ساختمان انبار وجود ندارد بلکه پس از اتمام فونداسیون انبار، قفسه بندی آن اجرا می شود. پس از تکمیل قفسه بندی، عملیات نصب پوشش دیوار و سقف روی آن ها انجام شده و به عنوان انبار مکانیزه مورد بهره برداری قرار می گیرد. در این گونه سیستم ها در هزینه ای ساخت و ساز به میزان قابل توجهی صرفه جویی می شود.
فضایی از انبار حاوی اقلام خطرناک که از محدوده و فضای کل انبار تفکیک شده و دور از دسترس قرار می گیرد تا از دستبرد، خرابکاری و مواردی از این قبیل محفوظ باشد.
هر نوع بنا و ساختمان به جز ساختمان های عملیات و فرآیند مهمات، که برای ذخیره سازی و انبار کردن مهمات و مواد منفجره استفاده شود، اطلاق می گردد و هریک از این ساختمان ها دارای ویژگی های عمده و اختصاصی مربوطه به خود هستند.
این گونه انبارها بر حسب موقعیت جغرافیایی و مکانی خاص خود طبقه بندی و نام گذاری می شوند مانند انبار شرقی، انبار غربی، انبار شمالی، انبار جنوبی، انبار مرکزی و یا برحسب نام محل و شهر مربوطه می تواند طبقه بندی شوند؛ مثلا انبار تهران و انبار تبریز. اصطلاحا انبارهای منطقه ای که عملیات انباشتن کالا و ذخیره کردن در آن صورت می گیرد از کلمه دپو که فرانسوی است استفاده می شود و مثلا گفته می شود دپوی شرقی یا دپوی شیراز.
