لجستیک شامل جریان های درونی و بیرونی، درون سو و برون سو انجام می گیرد.
این لغت ریشه ای یونانی دارد و در موارد نظامی برای جابجایی جنگ افزار، مهمات و جیره غذایی در مواقع حرکت از مکان اصلی به سمت خط مقدم استفاده می شود. در زبان یونانی، رومی و امپراطوری رم شرقی، نظامیانی وجود داشتند با نام LOGISTIKAS که وظیفه مسائل مالی و تقسیم مایحتاج بر عهده آنان بوده است.
در دیکشنری آکسفورد لجستیک به این صورت تعریف شده: قسمتی از علوم نظامی که وظیفه تهیه و تحویل آماد و جابجایی مواد و افراد و تجهیزات را دارد.
و در دیکشنری دیگری به این صورت تعریف شده است : مدت زمانی که برای مهیا کردن منابع مورد نیاز است.
همینطور لجستیک به صورت عمومی شاخه ای از علوم مهندسی است که سیستم های انسانی بجای سیستم های ماشینی ایجاد می کند.
گستره های مدیریت لجستیک عبارتند از:
لجستیک به کلیه فعالیت های هماهنگی اطلاق می شود که جهت بررسی، تحقیق، مطالعه و برآورد نیازها و احتیاجات اولیه در زمینه وسایل و تجهیزات، ماشین ها و ابزارآلات، تاسیسات و قطعات از هر نوع و کلیه امور مربوط به تهیه، تولید، بیمه، نگهداری، انبارداری، توزیع، حمل و نقل، تنظیم و تهیه روش انجام کار، طراحی سیستم و دستور العمل و نظارت بر موارد فوق انجام می گیرد.
عملکردهای کلی لجستیک را می توان شامل حمل و نقل، انبارداری، مدیریت موجودی، سامانه های اطلاعاتی، تامین، مدیریت سفارش ها، خدمات مشتریان، بسته بندی و لجستیک معکوس دانست و مدیریت زنجیره تامین تجمیع مدیریت همه این فعالیت ها از نقطه آغازین (تامین کنندگان) تا نقطه پایانی (مصرف کنندگان نهایی) است. بنابراین می توان تعریف لجستیک را به صورت زیر بیان نمود:
لجستیک: فرآیند برنامه ریزی، اجرا و نظارت بر خدمات و اطلاعات مرتبط با حمل و نگهداری کالا از مبدا تا محل مصرف که با هدف تامین نیاز مشتری، شامل جریان های درونی و بیرونی، درون سو و برون سو انجام می گیرد.
مهم ترین مسئله در میان صاحبان کالا و فعالان زنجیره تامین در حوزه لجستیک، کاهش هزینه های مرتبط بر فعالیت های لجستیک و به تبع آن کاهش هزینه های زنجیره تامین است. امروزه در جهان بهترین نوع زنجیره تامین از نظر هزینه، تمرکز فعالیت های مرتبط با تجمیع و توزیع در یک محل است که هزینه های حمل و نقل، انبارداری و کنترل و جابجایی موجودی را به دلیل ایجاد مقیاس کاهش می دهد. بنابراین وجود مراکزی که این گونه خدمات را ارائه کنند با ایجاد تمرکز، صرفه ناشی از مقیاس و ارائه تخصصی خدمات با کیفیت بالا می تواند دغدغه کاهش هزینه صاحبان کالا را کاهش دهد. این مراکز که در نوع عمومی خود، مراکز لجستیک نامیده می شوند.
مفهوم لجستیک در کسب و کار از دهه 1960 تغییرات زیادی داشته است. پیچیدگی رو به رشد مواد و منابع مورد نیاز شرکت های تامین کننده و توسعه جهانی زنجیره های عرضه نیاز به متخصصانی که مدیران لجستیک زنجیره تامین نام داشتند را ایجاد کرد. در عصر مدرن رونق تکنولوژی و پیجیدگی فرایند لجستیکی به تولید نرم افزارهای مدیریت لجستیک و شکل گیری شرکت های حرفه ای و متخصص در زمینه حمل و نقل و تدارکات انجامیده است که به حرکت منابع در طول زنجیره تامین شتاب می دهند. شرکت های تولیدی ممکن است یکی از این دو روش را انتخاب کنند که یا مدیریت تدارکات خود را به متخصصان برون سپاری کنند و یا اگر از لحاظ هزینه به صرفه بود مدیریت تدارکات را از داخل شرکت انجام دهند.
این مفهوم به دو دسته اصلی درون سوی (Inbound) و برون سوی (Outbound) تقسیم می شود. یکی از مهم ترین فرآیند های زنجیره تأمین مربوط به لجستیک درون سوی می باشد. در این بخش تمرکز اصلی بر روی مدیریت جابجایی کالا به ویژه از تولیدکننده به انبار یا خرده فروشی ها است. در صورتی که نوع برون سوی یا Outbound در راستای تأمین کالا از انبار و تحویل آن به دست مشتری نهایی فعالیت می کند.
البته بر مبنای انواع خدماتی که در این صنعت به مشتریان ارائه می شود، زیرشاخه های دیگری نیز برای آن وجود دارد که در ادامه مطلب به آن ها می پردازیم.
این دسته همان طور که از نام آن مشخص است، روندی برعکس آن چه می دانیم را طی می کند. لجستیک معکوس متمرکز بر بازگشت کالا از مقصد به انبار یا نقطه مبدأ می باشد. به بیانی دیگر لجستیک معکوس فرآیند برنامه ریزی، اجرا و کنترل جابجایی کالا از گیرنده به فرستنده است که عموماً با هدف پس گرفتن کالا یا امحاء آن صورت می پذیرد.
لجستیک سبز دسته ای است که در آن تلاش هایی در جهت کاهش اثرات محیط زیستی فرآیند های حمل و نقل انجام می گیرد. راهکارهای متعددی برای کاهش تأثیر این حوزه بر روی آلودگی های زیست محیطی پیشنهاد شده و می توانیم مواردی مانند بهینه سازی راه ها، بهره مندی بیشتر از حمل و نقل هوایی و عدم استفاده از وسایل نقلیه دودزا را در لجستیک سبز ببینیم.
این اصطلاح در کمپانی های فعال در صنعت حمل و نقل و زنجیره تأمین به کار می رود. اگر به هر دلیلی در فرآیند تولید کالا تأخیری رخ دهد یا یک حادثه طبیعی اتفاق بیفتد، نیاز است تا سیستم با سرعت بیشتری کالا را در طول زنجیره منتقل کند. در این چرخه عوامل دیگری مانند دولت ها و سازمان های بشردوستانه با ظرفیت خود به کمک کمپانی های حمل و نقل می آیند تا به عملیات حمل و نقل کالا سرعت ببخشند.
این زیرشاخه از صنعت بیشتر به بهینه سازی فرآیند تولید کالا، به عنوان مثال در یک کارخانه یا تولیدی مربوط می شود. در این نوع هدف اصلی این است که هر یک از دستگاه ها در زمان مناسب محصول مناسب را با کیفیت مناسب دریافت کنند. در نتیجه بهره وری سیستم بالا رفته و می توان در زمان کمتر تعداد محصول بیشتری تولید نمود.
این دسته شاید بیشتر از انواع دیگر برای همه ما آشنا باشد. از زمانی که تولید به پایان می رسد و سفارش از سمت مشتری ثبت می شود، عملیات پردازش در انبار و تحویل مرسوله به مشتری آغاز شده که به آن لجستیک توزیع گفته می شود. دلیل اهمیت بالای این نوع این است که تعداد، زمان و مکان در عرضه و تقاضا با یکدیگر متفاوت هستند. در نتیجه این نوع لجستیک می بایست توازن و تعادل میان این دو را برقرار سازد.
از آن جایی که یک ارتش بدون منابع قدرتمند کاملاً بی دفاع است، لجستیک نظامی در طول تاریخ از اهمیت بسیار بالایی نزد سران نظامی کشورها برخوردار بوده است. افسران نظامی فرآیند های تأمین را مدیریت می کنند تا منابع به محل مورد نظر جابجا شوند و بهترین بازدهی و عملکرد در عملیات نظامی به وجود آید. نقش لجستیک نظامی آن قدر پررنگ است که شکست بریتانیا در جنگ استقلال آمریکا و نیز شکست متحدین در جنگ جهانی دوم تا حد زیادی به شکست آن ها در این حوزه نسبت داده می شود.
قابل ذکر است که دسته بندی های دیگری نیز در این صنعت مطرح است و این لیست شامل تمام زیرشاخه های آن نمی شود.
این مفهوم زمانی وارد چرخه کسب و کار می شود که مشتری کالایی را از یک فروشگاه (چه سنتی چه آنلاین و با هر دسته بندی کالایی) خرید می کند. در یک تعریف مختصر و مفید لجستیک کسب و کارها این گونه توضیح داده می شود: رساندن کالای درست، در زمان درست، در مکان درست، به تعداد درست، با قیمت درست و به مشتری درست.
فرقی ندارد که یک کسب و کار حمل و نقل اختصاصی خود را داشته باشد یا این وظیفه را به شرکت دیگری (شرکت های طرف سوم یا Third Parties) محول کرده باشند. روند معمول به این گونه است که پس از ثبت سفارش چرخه تأمین کالا آغاز شده و بعد از عملیات پردازش برای مشتری ارسال می شود.
توجه به گسترش فعالیتهای صنعتی و بازرگانی و عزم جدی در سطوح مختلف کشورها در زمینه تعالی و توسعه، دقت در تمامی ابعاد تامین، تولید و توزیع را - فراتر از نوع و کیفیت محصول - برای جهش در پیشرفت ایجاب می نماید. مطالعه تجربه جهانی در این زمینه نقش مدیریت زنجیره تامین و لجستیک را بسیار برجسته می نماید.
بخش مهمی از محصولات و خدمات مرتبط با مدیریت زنجیره تامین و لجستیک در حوزه هایی تعریف می شوند که عبارتند از: سیستم ها و تجهیزات حمل و نقل محصولات و بار، فناوری ها و سیستم های ذخیره سازی و انبارش، فناوری های حمل و نقل اقلام خشک، اقلام مایع و اقلام فله ای، خدمات و فناوری های لجستیک مواد خطرناک، دارای ریسک و ویژه، انواع سیستمهای کنترل (بیسیم و...)، سیستم ها و نرم افزارهای مدیریت حمل و نقل و مدیریت انبار و.... بدین ترتیب فعالان عرصه حمل و نقل از شاخص ترین فعالان عرصه لجستیک و خدمات رنجیره تانین هستند.
همچنین، بخشی از محصولات و خدمات مرتبط با مدیریت زنجیره تامین و لجستیک در حوزه بسته بندی انواع و اقسام مواد و محصولات به منظور انتقال، توزیع و فروش است. مواد و محصولاتی که از لحاظ ابعاد، سیالیت یا جامد بودن، میزان فسادپذیری، فاصله تولید کننده تا مصرف کننده و... متفاوت هستند. بدین ترتیب فعالان حوزه بسته بندی از مهمترین فعالان عرصه لجستیک و خدمات رنجیره تامین به شمار می آیند.
در کنار مسائل صدرالاشاره، مواد و محصولات غذایی که طیف بزرگی را شامل می شوند، دارای ویژگی های منحصر به فردی هستند. این ویژگی ها در زمینه هایی از قبیل ابعاد، میزان و زمان فسادپذیری، سیالیت یا جامد بودن، فاصله تولید کننده تا مصرف کننده، مدت زمان تحویل و... مطرح هستند. از روی شرایط و مشخصات خاصی برای زنجیره تامین و لجستیک این نوع مواد و محصولات به وجود می آید. بدین ترتیب فناوریها و تجهیزات و سیستم های مدیریتی، برنامه ریزی، نرم افزاری و عملیاتی خاص در حوزه های حمل و نقل، انبارش، توزیع، شناسایی، کدگذاری و ردیابی، توزین، بسته بندی و دیگر حوزه های لجستیکی طلب می کند.
وظایفی که یک مدیر لجستیک یا تدارکات در قبال آن پاسخگوست با توجه به کسب و کاری که در آن فعالیت می کند متفاوت است. این مسئولیت های اولیه شامل نظارت و مدیریت موجودی است که به وسیله سازماندهی انتقال مناسب و انبارش کافی موجودی صورت می گیرد. یک مدیر لجستیک توانمند این جنبه های فرایند حمل و نقل و تدارکات را هماهنگ با مراحل حرکت موجودی و منابع در طول زنجیره تامین برنامه ریزی می کند.
همانگونه که پیش از این گفتیم به متخصصان در زمینه لجستیک logistician گفته می شود. Logistician یا همان مدیر لجستیک کل چرخه عمر یک محصول را مدیریت می کند که از تامین محصول آغاز می شود و تا توزیع و تخصیص و در نهایت ارسال آن ادامه میابد. این افراد حتی اگر نام و سمت مشخص نداشته باشند در همه صنایع وجود دارند.
Logistician به شکل خاص موارد زیر را انجام می دهد:
