در قانون، شیوه های متفاوتی برای گرفتن مرخصی وجود دارد که به استحقاقی، استعلاجی، فوت اقوام درجه یک مانند پدر، مرخصی عروسی و… تقسیم می شود. برای آشنایی با قوانین مربوط به انواع مرخصی ساعتی، استعلاجی، استحقاقی و بدون حقوق در ادارات دولتی و خصوصی این مطلب را بخوانید.
مرخصی عبارت است از حقی که برای کارگر در ترک کار برای روزهای غیرتعطیل در نظر گرفته شده است و این حق از دیرباز برای کارگر و کارمند به رسمیت شناخته شده و در قانون کار جمهوری اسلامی ایران مورد تاکید قرار گرفته است.
گرفتن مرخصی از کارفرمایان یکی از دغدغه های اساسی کارکنان و کارگران خود به شمار می رود و گاهی پیش آمده است که افراد برای انجام کاری نیاز ضروری به گرفتن مرخصی دارند اما با مخالفت کارفرمای خود مواجه می شوند؛ در حالی که برابر قانون گرفتن مرخصی حق بدیهی و طبیعی هر فرد در طول ایام کار به شمار می رود. قانون کار جمهوری اسلامی ایران با ذکر مواردی نحوه گرفتن انواع مرخصی را تشریح کرده است.
مرخصی سالانه یا مرخصی استحقاقی تعطیلات با حقوق اعطا شده توسط کارفرمایان به کارکنان اطلاق می شود. بسته به کارفرما ممکن است سیاست های متفاوت برای تعداد روز ارائه شود و کارمند مجبور به هماهنگی با کارفرما باشد. اکثریت قریب به اتفاق کشورها امروز قانون حداقل پرداخت مرخصی سالانه را دارند. کارگران برابر قانون کار در هر ماه 2.5 روز مرخصی در کار های عادی طلب دارند. این عدد در سال می شود ۱۹۲ ساعت که معادل ۲۶روز است. به این مرخصی، مرخصی استحقاقی می گویند که چهار جمعه در هر ماه هم به آن اضافه می شود.
در این قسمت نکات مهمی که در مورد مرخصی استحقاقی وجود دارد برای توضیح داده شده است:
به استناد ماده 65 قانون کار مرخصی سالیانه کارگرانی که به کارهای سخت و زیان آور اشتغال دارند 5 هفته است. استفاده از این مرخصی، حتی الامکان در دو نوبت و در پایان هر شش ماه کار صورت می گیرد. قابل ذکر است در مشاغل سخت و زیان آور میزان مرخصی استحقاقی افزایش می یابد و به ۵ هفته در سال (تقریبا ۳ روز در ماه) می رسد. با این حال ماده ۶۵ قانون کار تصریح دارد که حتی الامکان در مورد این مشاغل استفاده از مرخصی باید در دو نوبت در طول سال صورت گیرد.
یکی از مرخصی های چالش برانگیز کارگران مرخصی استعلاجی است که باید به تایید سازمان تامین اجتماعی برسد. در قانون کار هیچ محدودیتی برای گرفتن مرخصی استعلاجی کارگران مشمول قانون کار پیش بینی نشده و به هر میزان که پزشک معالج تجویز کرده باشد، امکان استفاده از مرخصی استعلاجی وجود دارد؛ منتها این نوع مرخصی اعم از کوتاه مدت یا بلندمدت تابع ضوابط و مقررات قانون تامین اجتماعی است، به نحوی که مدت مرخصی استعلاجی باید توسط پزشک معتمد و معالج و یا کمیسیون پزشکی سازمان تامین اجتماعی تایید شود تا هم جزو سوابق کار و بازنشستگی کارگران به شمار آید و هم مشمول پرداخت غرامت و دستمزد شود. (ماده۷۴ قانون کار و ۵۹ قانون تامین اجتماعی).
سقف استعلاجی چهار ماه است ولی اگر پزشک معتمد و شورای عالی پزشکی تائید کنند و مرخصی به یک سال برسد و بیماری صعب الاعلاج باشد کارگر را بازنشسته می کنند.
مرخصی ساعتی بخشی از مرخصی استحقاقی بوده و از میزان آن کسر می شود و فرد برای برخی کارهای روزانه از آن استفاده می کند که در کارگاه ها و شرکت های مختلف متفاوت است. در برخی شرکت ها دو ساعت و برخی دیگر تا ۵ ساعت و حتی ۶ ساعت در روز هم مجاز است اما در هر صورت جمع مرخصی های ساعتی زمانی که به 8 ساعت برسد، یک روز مرخصی محسوب می شود.
افراد معمولا در صورت وجود کارهای خیلی ضروری یا کارهای اداری که نیاز به مراجعه صبح دارد از این نوع تعطیلی کاری استفاده می کنند. نکته دیگر اینکه اگر در شرکتی افراد ساعات کاری روز پنجشنبه را موظف باشند در طول هفته پر کنند و به صورت توافقی پنجشنبه تعطیل باشد بنابراین استفاده از مرخصی استحقاقی در طول هفته نیابد بیشتر از مجموع ساعات کاری موظفی گردد و اگر میزان مرخصی ساعتی بیشتر از کل مرخصی استحقاقی در طول ماه شود در واقع حکم مرخصی بدون حقوق و کسر از کار را خواهد داشت و کارفرما می تواند برای آن ساعت بیمه هم پرداخت نکند.
ماده ۷۰ قانون کار می گوید، مرخصی کمتر از یک روز کار جزو مرخصی استحقاقی منظور می شود. در برخی ادارات و سازمان ها عنوان «مرخصی کمتر از دو ساعت و سه ساعت» برای انجام کار های ضروری کارگران تعریف شده که بیش از آن، مرخصی یک روز کامل محاسبه می شود.
کلیه کارگران در صورت ازدواج دائم، فوت همسر، پدرو مادر و فرزندان ۳ روز مرخصی با استفاده ازحقوق برخوردارند.(ماده ۷۳) مشمول این قانون در مورد ازدواج دائم، فوت همسر، پدر، مادر و فرزندان حق برخورداری از ۳ روز مرخصی با استفاده از مزد را خواهند داشت و با مرخصی استحقاقی سالانه کارگران بی ارتباط بوده و جداگانه محاسبه می شود.ضمناً زمان استفاده از این سه روز، موضوع ماده ۷۳ قانون کار همزمان با فوت همسر، پدر، مادر و فرزندان و یا ازدواج دائم بوده و قابل انتقال و استفاده در زمان های دیگر نیست.
گاهی برای مثال بعد از تعطیلی جمعه یکشنبه و دوشنبه هم تعطیل رسمی اعلام میشود و شاغل تمایل دارد که شنبه را هم از تعطیلی کاری استفاده کند. در صورت انجام این کار، روزهای یکشنبه و دوشنبه تعطیل رسمی بوده اما شنبه، جزو مرخصی استحقاقی فرد محسوب شده و از آن کسر می گردد که اصلاحا در قانون مرخصی بین التعطیلی گفته می شود.
طبق ماده واحده قانون اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده مصوب ۲۰/۰۳/۹۲ مدت مرخصی زایمان زنان شاغل در بخش های دولتی وغیر دولتی ۹ ماه تمام است. همسران افراد یاد شده (زنان شاغل) نیز از دو هفته مرخصی اجباری (تشویقی با استفاده از مزد) علاوه بر مرخصی های استحقاقی از بدو تولد نوزاد برخوردار می شوند.
البته لازم به ذکر است که در بخش خصوصی و شرکت های مشمول قوانین صندوق تامین اجتماعی همچنان مرخصی زایمان برمبنای ۶ ماه به زنان شاغل تعلق می گیرد و مرخصی اجباری همسران آن ها نیز تنها در صورت تایید کارفرما قابل استفاده است.مرخصی زایمان جزو سوابق زن کارگر محسوب و در این مدت از طرف سازمان مذکور غرامت ایام بارداری به بیمه شده پرداخت می شود.( ماده 67)
مرخصی بارداری و زایمان کارگران زن ۹ ماه است. حقوق این ایام، توسط سازمان تأمین اجتماعی پرداخت می شود و کارفرما در لیست وارد می کند. براساس تبصره ۱، ماده ۷۵ قانون کار پس از پایان مرخصی زایمان، کارگر زن به کار سابق خود باز می گردد و این مدت با تائید سازمان تأمین اجتماعی جزء سوابق خدمت وی محسوب می شود.
هر کارگر حق دارد به منظور ادای فریضه حج واجب در تمام مدت کار خویش فقط برای یک نوبت یک ماه به عنوان استحقاقی استفاده نماید. ماده ۶۷ قانون کار می گوید، هر کارگر حق دارد در تمام مدت کار خود تنها برای یک نوبت به منظور ادای فریضه حج واجب تمتع یک ماه مرخصی بگیرد. کارگر می تواند از ۳۰روز مرخصی تحت عنوان «مرخصی استحقاقی» به شرطی که ۳۰روز مرخصی ذخیره داشته باشد، بهره مند شود و چنانچه مرخصی طلب نداشته باشد از مرخصی بدون حقوق استفاده کند.
در صورت فوت کارگر میزان مرخصی باقیمانده وی بر حسب حقوق روزانه محاسبه و به ورثه آن پرداخت می شود البته برای دریافت این مبلغ باید مراحل قانونی وراثت طی گردیده و تعداد وراث و یا قیم آن ها کاملا مشخص باشد و مبلغ طبق قانون به آن ها پرداخت می شود.
البته اگر روزهای ذخیره داشته باشد در غیر این صورت چیزی به ورثه تعلق نخواهد گرفت و در صورت از کارافتادگی کارگر و یا بازنشستگی یا تعطیلی کارگاه میزان مرخصی های باقیمانده محاسبه و به فرد پرداخت می شود. پرداخت مبلغ تعطیلی کاری در این مواقع به صورت جداگانه صورت نمی گیرد بلکه در کنار محاسبه سایر حق و حقوق کارگر این موضوع هم بررسی و محاسبه شده و به مجموع طلب شخص افزوده می شود.
مرخصی بدون حقوق حداکثر ۲ سال است. در طول مرخصی بدون حقوق قرارداد کار به حال تعلیق در می آید و پس از مرخصی، کارگر به کار سابق خود بازمی گردد. ماده ۱۶ قانون کار درباره مرخصی بدون حقوق است.استفاده از این مرخصی باید با موافقت کارفرما صورت بگیرد، چون نظر قانونگذار در خصوص قرارداد کارگرانی که مطابق این قانون از مرخصی تحصیلی یا دیگر مرخصی های بدون حقوق استفاده می کنند، این است که قرارداد کار به حال تعلیق درآید و پس از آن کارگر به کار سابق باز گردد.
موارد استفاده از مرخصی بدون حقوق شامل تحصیل، انجام سفر های طولانی، امور شخصی، گرفتاری های خانوادگی، تغییر کار و گذراندن دوره آزمایشی برای کار جدید است. مرخصی بدون حقوق حداکثر دو سال است که در صورت استفاده از مرخصی تحصیلی، به مدت دو سال دیگر قابل تمدید است.
از مرخصی های بدون حقوق، مرخصی تحصیلی است که به مدت دوسال دیگر قابل تمدید است. در موارد فوق باید درخواست به کارفرما ارائه و مورد موافقت قرار گیرد.چنانچه کارگر استحقاقی نداشته باشد و از طرفی نیاز به مرخصی داشته باشد مجاز است با موافقت مسئول ذیربط از مرخصی بدون حقوق استفاده نماید و سقف استفاده از آن در طول سال، یک ماه است.
براساس ماده ۶ قانون ترویج تغذیه نوزاد با شیر مادر و نیز حمایت از مادران شیرده، کارگر زن مجاز است برای مدت دو سال، یعنی تا دو سالگی نوزاد روزانه به مدت یک ساعت از مرخصی ساعتی به منظور شیردهی به نوزاد استفاده کند. لازم به ذکر است که این زمان می تواند در ابتدای شروع ساعت کاری و یا در انتهای ساعات کاری در نظر رفته شود. ضمناً برای مادرانی که صاحب فرزندان دو قلو یا چند قلو هستند روزانه به مدت دو ساعت از مرخصی ساعتی می توانند برخوردار شوند.
براساس ماده ۶۶ قانون کار، کارگر نمی تواند بیش از ۹ روز از مرخصی سالیانه خود را ذخیره کند و اگر شخصی در طول سال از استفاده نکند، می تواند کل مبلغ مربوط به مرخصی خود را از شرکت دریافت نماید، اما اگر بخواهد می تواند ۹ روز آن را ذخیره کند و مابقی آن باید در پایان سال به کارگر پرداخت شود. براساس قانون مدیریت خدمات کشوری کلیه کارکنان دولتی مجاز به ذخیره مرخصی خود تا سقف ۱۵ روز هستند.
مرخصی همواره می تواند به عنوان یک عامل تشویقی برای کارمندان محسوب شود و همکاری کارفرمایان با آن ها برای استفاده از مرخصی در این زمینه راهگشاست. در هر حال رفتن کارمندان به مرخصی سبب افزایش انرژی و روحیه ی آن ها می شود و قادر خواهند بود با خلاقیت بیشتری مسائل و موضوعات مربوطه را پیش ببرند.
